PÍRAMO E TISBE

  Publio Ovidio Nasón ( 43 a. C. -17 d. C.)   Nace en Sulmona. Era fillo dun cabalei. Acudiu a Roma para estudiar retórica cos oradores Aurelio Fusco e Porcio Latrón y desempregou varias magistraturas menores, entre elas o cargo de tribuno da plebe. Máis tarde fixo unha viaxe a Grecia. Alí perfeccionou os seus estudios antes de volyar á la capital do Imperio. Abandoa la carriera senatorial e, contra os desexos do seu pai, adicase por rnteiro ó que era a súa vocación, componer poesía, menester para ó que estaba especialmente dotado. Entra no círculo de Valerio Mesala Corvino, e alí coñece  a Horacio e a Virxilio. Escribe os Amores, o Arte de Amar e o Remedio del Amor, así coma as Heroidas, no que o x énero epistolar serve para dar voz as mulleres dos grandes héroes da mitoloxía. Entre o 2 e o 8 a. C. compon as Metamorfoses e os Fastos
No ano l 8 a. C. terá lugar un suceso que marcará negativamente o resto da vida do poeta, a condea de desterro que dicta o emperador. Tivo que machar a unha escura rexión do Mar Negro, nla localidade de Tomi. A decisión imperial foi irrevocable, e os rogos que dirixiu o poeta a  Octavio Augusto,com o seusucesor Tiberio, no recibiron resposta alghuna respuesta. No exilio compuxo as Tristia e máis as Epístolas dende o ponto. Endexamais cansouse de implorar o perdón imperial, e podemos imaxinar sen demasiado esforzo a postración que sufriu o poeta perante aquela derradeira etapa da sua vida, alonxado do fasto da corte, dos seus amigos e familiares.

Pode acontecer que un lector de As Metamorfoses de Ovidio, se non está advertido do seu contido, ó chegar ó libro IV e iniciar a lectura do episodio de Píramo e Tisbe, pense que está lendo algo coñecido, e inmediatamente veñan á su mente as liortas de capuletos e montescos, o amore imposible de Romeo e Xulieta, a sua loita por manter e vivificar o amor e, por fin, a destidosa morte dos dous e o amigar serodio e inútil das familias.
É evidente que Shakespeare lera a Ovidio _tamén ó leran Góngora e outros moitos_ e que sobre este tema recreou Romeo e Xulieta. O tíduo importa pouco, o interesante é o amor imposible, e revestiuno de tódolos ingredentes necesarios de acordo cos gustos da época, mesmo cristianiza o amor casándoos antes de que morresen.
A lenda estaba aí, e xa dezaseis séculos antes a tomara Ovidio. A brevedade desta introducción impídeme facer unha máis ampla comparanza entre as versións dos dous autores. Só tento suliñar nela o tono silencioso que domina na obra de Ovidio frenta a algarabía "chespiriana" de Verona. Nela todo e suave, calado desde o nacemento do amor ata a morte dos namorados, somente interrumpido polos queixumes dos amantes, como arias de ópera, primeiro ante a imposiblilidade do amor cando a vida ainde lles sorrí, despois ante a morte cando esta lles nega a vida. Sería absurdo recalcar que o relato de Ovidio é "clásico".
Queda recordar que protagonistas do episodio son tamén a moreira e os seus froitos, os cais sofren a metamorfose na súa cor, ainda que para elo tivesen que recebir o tributo do sangue namorado.
Coma outros moitos temas clásicos o tema mereceu ser musicado, cosa que fixo o compositor Johann Adolph Hasse (1699 - 1783).


Pyramus et Thisbe, iuvenum pulcherrimus alter,
altera, quas Oriens habuit, praelata puellis,
contiguas tenuere domos, ubi dicitur altam
coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem.
Notitiam primosque gradus vicinia fecit,
tempore crevit amor; taedae quoque iure coissent,
sed vetuere patres: quod non potuere vetare,
ex aequo captis ardebant mentibus ambo.
Conscius omnis abest; nutu signisque loquuntur,
quoque magis tegitur, tectus magis aestuat ignis.


Fissus erat tenui rima, quam duxerat olim,
cum fieret, paries domui communis utrique.
Id vitium nulli per saecula longa notatum_
quid non sentit amor?_primi vidistis amantes
et vocis fecistis iter, tutaeque per illud
murmure blanditiae minimo transire solebant.
Saepe, ubi constiterant hinc Thisbe, Pyramus illinc,
inque vices fuerat captatus anhelitus oris,
"invide" dicebant "paries, quid amantibus obstas?
quantum erat, ut sineres toto nos corpore iungi
aut, hoc si nimium est, vel ad oscula danda pateres?
nec sumus ingrati: tibi nos debere fatemur,
quod datus est verbis ad amicas transitus auris."
Talia diversa nequiquam sede locuti
sub noctem dixere "vale" partique dedere
oscula quisque suae non pervenientia contra.

Postera nocturnos Aurora removerat ignes,
solque pruinosas radiis siccaverat herbas:
ad solitum coiere locum. tum murmure parvo
multa prius questi statuunt, ut nocte silenti
fallere custodes foribusque excedere temptent,
cumque domo exierint, urbis quoque tecta relinquant,
neve sit errandum lato spatiantibus arvo,
conveniant ad busta Nini lateantque sub umbra
arboris: arbor ibi niveis uberrima pomis,
ardua morus, erat, gelido contermina fonti.

Pacta placent; et lux, tarde discedere visa,
praecipitatur aquis, et aquis nox exit ab isdem.
'Callida per tenebras versato cardine Thisbe
egreditur fallitque suos adopertaque vultum
pervenit ad tumulum dictaque sub arbore sedit.
Audacem faciebat amor. venit ecce recenti
caede leaena boum spumantis oblita rictus
depositura sitim vicini fontis in unda;
quam procul ad lunae radios Babylonia Thisbe
vidit et obscurum timido pede fugit in antrum,
dumque fugit, tergo velamina lapsa reliquit.

Vt lea saeva sitim multa conpescuit unda,
dum redit in silvas, inventos forte sine ipsa
ore cruentato tenues laniavit amictus.

Serius egressus vestigia vidit in alto
pulvere certa ferae totoque expalluit ore
Pyramus; ut vero vestem quoque sanguine tinctam
repperit, "una duos" inquit "nox perdet amantes,
e quibus illa fuit longa dignissima vita;
nostra nocens anima est. ego te, miseranda, peremi,
in loca plena metus qui iussi nocte venires
nec prior huc veni. nostrum divellite corpus
et scelerata fero consumite viscera morsu,
o quicumque sub hac habitatis rupe leones!
sed timidi est optare necem." velamina Thisbes
tollit et ad pactae secum fert arboris umbram,
utque dedit notae lacrimas, dedit oscula vesti,
"accipe nunc" inquit "nostri quoque sanguinis haustus!"
quoque erat accinctus, demisit in ilia ferrum,
nec mora, ferventi moriens e vulnere traxit.
Vt iacuit resupinus humo, cruor emicat alte,
non aliter quam cum vitiato fistula plumbo
scinditur et tenui stridente foramine longas
eiaculatur aquas atque ictibus aera rumpit.

Arborei fetus adspergine caedis in atram
vertuntur faciem, madefactaque sanguine radix
purpureo tinguit pendentia mora colore.

'Ecce metu nondum posito, ne fallat amantem,
illa redit iuvenemque oculis animoque requirit,
quantaque vitarit narrare pericula gestit;
utque locum et visa cognoscit in arbore formam,
sic facit incertam pomi color: haeret, an haec sit.
Dum dubitat, tremebunda videt pulsare cruentum
membra solum, retroque pedem tulit, oraque buxo
pallidiora gerens exhorruit aequoris instar,
quod tremit, exigua cum summum stringitur aura.
Sed postquam remorata suos cognovit amores,
percutit indignos claro plangore lacertos
et laniata comas amplexaque corpus amatum
vulnera supplevit lacrimis fletumque cruori
miscuit et gelidis in vultibus oscula figens
"Pyrame," clamavit, "quis te mihi casus ademit?
Pyrame, responde! tua te carissima Thisbe
nominat; exaudi vultusque attolle iacentes!"

Ad nomen Thisbes oculos a morte gravatos
Pyramus erexit visaque recondidit illa.
'Quae postquam vestemque suam cognovit et ense
vidit ebur vacuum, "tua te manus" inquit "amorque
perdidit, infelix! est et mihi fortis in unum
hoc manus, est et amor: dabit hic in vulnera vires.
Persequar extinctum letique miserrima dicar
causa comesque tui: quique a me morte revelli
heu sola poteras, poteris nec morte revelli.
Hoc tamen amborum verbis estote rogati,
o multum miseri meus illiusque parentes,
ut, quos certus amor, quos hora novissima iunxit,
conponi tumulo non invideatis eodem;
at tu quae ramis arbor miserabile corpus
nunc tegis unius, mox es tectura duorum,
signa tene caedis pullosque et luctibus aptos
semper habe fetus, gemini monimenta cruoris."

Dixit et aptato pectus mucrone sub imum
incubuit ferro, quod adhuc a caede tepebat.
Vota tamen tetigere deos, tetigere parentes;
nam color in pomo est, ubi permaturuit, ater,
quodque rogis superest, una requiescit in urna.'

(Metamorfosis. Libro IV. Versos 55 - 166.)

<<volver


Píramo e Tisbe, el o máis fermoso dos mozos, ela a máis sobranceira das rapazas que houbo no Oriente, moraban en dúas casas entestadas na cidade que, segundo a tradición, cinguira Semíramis con muros de terra cocida. O feito de seren veciños fixo que se coñeceran e iniciaran os primeiros pasos no amor, o cal medrou co tempo. E mesmamente chegarían a casaren co sagro rito do facho, se os seus pais non se opuxeran. Mais ambolosdous ardían coas suas mentes encadeadas, a pesares desta oposición. Non había polo medio alcoviteira, falábanse por acenos e sinais, e canto máis encuberto era o lume do seu amor, tanto máis avivecía.



A parede medianeira das dúas casas tiña unha lene raxa que se producira noutro tempo, cando fora feita. Volos amantes fostelos primeiros en ver este defecto, que ninguén notara en tan longo tempo _¿de qué non será capaz o amor nas suas pescudas?_ e fixéstelo canle das vosas verbas. Seguras, ó seu traveso, pasaban as ternuras nun imperceptible borboriño. Moitas veces, xa dispostos os dous, deste lado Tisbe, Píramo daquel, e cando xa fora conquerido mutuamente o bafo arelante que saía das súas bocas, decían: "Parede envexosa, ¿por qué es ti o pexamento de dous amantes? ¿Qué máis che daría permitires que xuntásemos por enteiro os nosos corpos? E se isto che parece moito, ábrete alomenos un chisquiño máis para que nos podamos bicar. Mais non somos desagradecidos, confesamos que a ti che debemo-lo favor de que as nosas verbas teñan quenlla para os ouvidos amigos". Despois de falaren tales cousas, cada quen desde a súa banda, despedíanse e dábanlle bicos á parede, bicos que non chegaban ó outro lado.

 

A seguinte Aurora removera as lumeiras das estrelas noitariegas, e o sol coas súas raiolas enxoitara as herbas lentecidas do orvallo: acudiron ó lugar adoito. Logo, despois de moito se laiaren caladiñamente, decidiron que no silencio da noite tentarían burlar ós vixiantes e saíren das súas moradías; e cando xa estiveran fóra, sairían tamén da cidade, e para non ter que andar longo tempo errantíos polos estesos agros, xuntaríanse preto da imaxen de Nino e acubillaríanse baixo a sombra da árbore: había alí unha árbore ramallosa, ateigada de froito albeiro (unha alta moreira), rente dunha fonte de auga fresca.

 


Están de acordo. E a luz do día que semella demorarse máis da conta bótase nas augas, e a noite sae delas. Tisbe, abelenciosa entre as tebras, fai xira-los gonzos, escúrrese dentre os seus, sae, e coa face tapada chega ó pe da imaxen e asenta baixo da árbore: o amor faciaa audaz. Nestre intre unha leona, coas fauces escumantes de sangue duns bois que viña de matar, achégase á fonte para deixar nas augas a súa sede. A babilonia Tisbe axexaa de lonxe baixo a luz da lúa, e fuxe con tremantes andares, cara a unha escura cova. E mentres fuxe, cáelle o manto do lombo.


Cando a témera leona asosega a súa sede con abondosa auga, de volta xa para o bosco, atopa casualmente o manto sen a súa dona e faino cachizos entre as súas fauces ensanguentadas.

Píramo, que se demorara na súa saída, viu con claridade as pegadas da fera no mesto pó e sintiu pavura por toda a súa face. Pero cando atopou tamén a prenda tinxida no sangue, dixo: "Unha soa noite perderá ós dous amantes. Ela era merecente dunha longa vida. A miña alma é culpable. Eu perdinte, malpocada, eu que te fixen vir pola noite a estas paraxes cheas de medo e non cheguei denantes ca ti. ¡Leóns todos, que vivides baixo este penedo, esfolade o meu corpo, rachade con feras chantadas as miñas entrañas criminosas! Mais é cobardía cobiza-la morte". Colleu o manto de Tísbe e levouno consigo á sombra da árbore baixo da cal quedaran citados. E cando deitou na veste recoñocida os seus bicos e bágoas, dixo. "Acada agora tamén a bocada do meu sangue". E fundiu nas suas illargas o puñal que tiña cinguido ó cinto. E sen se demorar sacouno, esmorrente xa, da férveda ferida e quedou no chan, estarricado, cara enriba. O sangue sortía a grande altura, non doutro xeito que cando unha tubaxe se fende por te-lo chumbo derramado, e pola estridente fendedura bota longos tornos de auga e bate os aires coas súas bateladas.

 

 


Os froitos da árbore trocáronse negros por mor do rego de sangue, e a raiz lenturada polo mesmo sangue tinxiu de cor púrpura as mora que penduraban do ar.


E velaiquí que, sen estar ainda reposta do medo, ela, para non desacougar ó seu amante, volveu á precura do mozo cos seus ollos e coa súa alma, desexando contarlle o moi grande perigo que escudira. E cando recoñoceu o lugar e maila forma da árbore ollada, dubidou en se era ou non a mesma árbore poisque a cor do froito faciaa incerta. E namentras dubidaba, ve tremar entre o chan ensanguentado unos membros tremelantes, dá un paso cara tras e co seu rostro máis esmacelado ca un buxo, estremeceuse atal a tona do mar que borboriña cando se ve rizada por unha lene bris. Mais cando voltou en si e ecoñeceu ó seu amor, carpiuse os cabelos e apreixando o corpo amado, ateigou de bágoas a súa ferida e misturou o sangue co seu chorar. e enchendo de bicos o seu frio rostro, clamou: "¡Píramo, ¿qué azaro te me levou? Píramo, responde; a túa queridisima Tisbe é que che fala: escoita e ergue a túa testa abatida!".

 


Piramo ergueu ó nome de Tisbe ós seus ollos grávidos de morte e volveunos pechar cando a viu. Ésta, cando recoñeceu a súa túnica e viu a barxa de marfín valeira da sús espada, dixo: "A túa man e mailo teu amor perdéronte, malpoucado. Tamén eu teño amor e unha man forte somentes para isto: o amor darame folgos para ferirme, xa morto seguireite e serei chamada miserenta, causa e compañeira da tua morte; e ti que somente pola morte podías ser arrincado de min, nen siquera por ela me serás arrapiñado. Descadasí, coitados pais nosos, querémosvos facer este prego: que non vos opoñades a que unha mesma campa acolla a quen xunguiu un amor verdadeiro e unha morte común! E ti, arbore que coas túas pólas cobres agora somentes un malfadado corpo, axiña cubrirá-los dous. Garda os vestixios de noso azaro e ten sempre froitos negros axeitados ó loito como monumento do noso dobre sangue".



Así Falou, e axeitando a ponta da espada na base do seu peito, deixouse caer sobre o ferro que ainda estaba tépedo.
Sen embargo, os seus votos conmoveron ós deuses, conmoveron ós seu pais, pois a cor do froito é negra cando madurece, e a cinza dos seus corpos acouga nunha mesma furna......

(Esta tradución forma parte do artigo publicado por mi en TREBO 6, Ourense, 1987, pp. 13 - 27)